Koniki, ptaki klepaki i inne zabawki z Brzózy Stadnickiej

Brzóza Stadnicka to wieś położona w powiecie łańcuckim, na terenach dawnej Puszczy Sandomierskiej. Od pocz. XX w. istniał tam znany ośrodek zabawkarstwa ludowego. Tradycje stolarskie były w Brzózie Stadnickiej obecne już wcześniej, gdyż wykonywano tam drewniane wyroby gospodarstwa domowego

Zabawkarzy zaczęło przybywać w miejscowości w okresie międzywojennym, kiedy to pracowało ich tam ok. 50. Mimo dużej popularności tego rzemiosła, ich dochód nie był wysoki i byli pogardliwie nazywani konikarzami lub rupieciarzami. Rozkwit zabawkarstwa nastąpił w latach 50. XX w. kiedy to zaczęto prowadzić zorganizowany skup zabawek od lokalnych twórców, a prosperity trwała do lat 80. XX w.

Obecnie pozostało już niewielu mistrzów  tego rzemiosła, m. in.: Ryszard Marciniec i Jan Dudziak, których prace stanowią unikaty.

Ryszard Marciniec (ur. 1953 r.), mieszka w Brzózie Stadnickiej, a wykonywaniem drewnianych  zabawek ludowych zajmuje się od 50 lat. Rzemiosła nauczył go ojciec. Wytwarza ok. 20 rodzajów zabawek np. kaczki i motyle klepaki, kurki dziobiące, koniki z wózkami, koniki na podstawkach, kółka terkoczące, pukawki. Robi je głownie z wierzby i osiki. Poszczególne elementy malowane są ręcznie farbami ekologicznymi. Tworzył dla Cepelii, swoje wyroby prezentował  podczas konkursów otrzymując szereg wyróżnień za kunszt artystyczny, estetykę i przekaz wartości kulturowych.

Jan Dudziak (ur. 1963 r.) mieszkaniec Brzózy Stadnickiej, rzemiosłem zabawkarskim zajmuje się od 25 lat. Chociaż całe dzieciństwo spędził wśród rzemieślników zajmujących się twórczością zabawkarską (m. in.  Ryszardem Marcińcem), wykształcił własne zdobnictwo, zachowując jednocześnie tradycyjne akcenty i formę wyrobów. Sztandarowym wyrobem twórcy są koniki wykonywane zgodnie z lokalną tradycją (wolnostojące lub w zaprzęgu z wozem). Poza konikami Jan Dudziak wykonuje dzięcioły (chodzące po patyku), kaczki, motyle, wózki dla lalek, terkotki (z drewna miękkiego, tj., olchy i topoli).

Zabawki wytwarzane w Brzózie Stadnickiej były niezwykle popularne w XX w., sprzedawano je na szeroką skalę na terenie Polski południowo- wschodniej, a nawet wywożono je do Lwowa. W okresie ponad stu lat istnienia ośrodka pracowało tam wielu utalentowanych rzemieślników, a ich wyroby często były naśladowane i wzbogacane nowymi pomysłami. Na przestrzeni lat ukształtował się tam specyficzny, łatwy do rozpoznania styl zabawek.

Muzeum Etnograficzne w swoich zbiorach posiada zabawki pochodzące z tego ośrodka, zakupione latach największego rozwoju zabawkarstwa (lata 50.-80. XX w.). Zauważono jednak potrzebę uzupełnienia kolekcji zabawkarskiej o obiekty współczesne, produkowane przez ostatnich funkcjonujących jeszcze rzemieślników. Z tego też względu w 2024 r. do zbiorów pozyskano 26 szt. zabawek od Ryszarda Marcińca oraz 35 szt. od Jana Dudziaka. Pozwala nam to na zaobserwowanie zmian jakie w produkcji i zdobnictwie zabawek zaszły na przestrzeni ostatnich lat, a może też jest już ostatnim momentem na uchwycenie żyjącej formy tego rzemiosła, przed jego wygaśnięciem.

Kolekcję zabawek z Brzózy Stadnickiej oglądać można obecnie na wystawie jubileuszowej „Skarbony pamięci”, dofinansowanej z Budżetu Województwa Podkarpackiego.