80. rocznica urodzin Krzysztofa Ruszla

Dziś przypada 80. rocznica urodzin Krzysztofa Ruszla, byłego kierownika Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie.

Krzysztof Ruszel

(1944-2021)

Etnograf, muzealnik, wykładowca, kierownik Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie

Urodził się 12 IV 1944 r. w Łańcucie. Był jedynym synem Walentego (1912-1993), który wyrabiał ręcznie prawidła do butów i oficerek. Warsztat prowadził wspólnie z braćmi i zatrudnianymi pracownikami. Matka Adela z d. Dziurzyńska (1923-1012), ukończyła gimnazjum, jednak wybuch II wojny światowej  przewał dalszą edukację. Była ulubienicą hr. Potockiej, która odkryła jej niezwykły talent do haftu i wyszywania oraz wszelkich ręcznych robótek. Zdolności te zostały wykorzystane w szwalni hr. Potockiej.  Wesele jego rodziców było niezwykłym wydarzeniem w Łańcucie, a hr. Potocka użyczyła młodej parze swojego powozu.

Krzysztof ukończył szkołę podstawową w Łańcucie w 1957 r., w l. 1957-1962 kontynuował edukację w Liceum Ogólnokształcącym im. Henryka Sienkiewicza w Łańcucie, gdzie w 1962 r. uzyskał maturę. W l. 1962-67 studiował etnografię w Katedrze Etnografii Słowian na UJ. W roku 1967 uzyskał magisterium na podstawie rozprawy Stan i potrzeby badań etnograficznych w województwie rzeszowskim, napisanej pod kierunkiem prof. M. Gładysza.

Studia doktoranckie rozpoczął w 1972 r. na UAM w Poznaniu, a tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie etnografii uzyskał w 1975 r., na podstawie rozprawy: Kształtowanie się kultury ludowej w warunkach osadnictwa puszczańskiego. Na przykładzie Puszczy Sandomierskiej, napisanej pod kierunkiem prof. J. Burszty.

W 1967 r. rozpoczął pracę na stanowisku asystenta w Muzeum Okręgowym w Rzeszowie, a od 1970 r. pełnił funkcję kierownika Działu Etnograficznego, przekształconego później (1990) w Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli- Oddział Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, którego kierownikiem pozostawał do przejścia na emeryturę w 2009 r. W 2001 r. został mianowany przez MKiN kustoszem dyplomowanym . W czasie pracy w Dziale Etnograficznym, a później w Muzeum Etnograficznym, był autorem scenariuszy i realizatorem wystaw organizowanych zarówno w jednostce macierzystej (m. in. Droga do chleba (1968); Budownictwo ludowe i jego ochrona w woj. Rzeszowskim (1971); Tematy ludowe w akwarelach, rysunkach i grafice XIX i pocz. XX w. (1976); Ludowe instrumenty muzyczne (1980); Rzeźba i malarstwo ludowe XIX w. (1982); Malowana izba. Zdobnictwo wnętrz wiejskich ok. 1950 r. (1992); Malowany dzban. Wiejskie ośrodki ceramiczne na terenie Małopolski w XIX i XX w. (1993); Współczesna rzeźba ludowa (1996)), jak i w innych miastach (m. in. Sztuka ludowa woj. rzeszowskiego (Warszawa, 1975); Motyw pracy w twórczości ludowej (Muzeum Okręgowe w Koszalinie, 1979); Rzeźba Władysława Chajca z Kamienicy Górnej (Muzeum Okręgowe w Krośnie, 1982); Sztuka ludowa woj. Rzeszowskiego (Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie, 1976)). Do wielu z tych ekspozycji powstały katalogi wystaw autorstwa Ruszla.

Był inicjatorem i pomysłodawcą konferencji naukowych i popularnonaukowych organizowanych w Muzeum Etnograficznym. Do najważniejszych z nich należały: Ludowe zwyczaje pogrzebowe (1991); Wisłok. Rola rzeki w krajobrazie naturalnym i kulturalnym regionu (1995) oraz Wesele. Obrzędowość weselna w Rzeszowskiem – tradycja i współczesność (2001). Każde z tych wydarzeń owocowało publikacją przygotowaną pod redakcją Ruszla oraz zawierało teksty jego autorstwa. Organizował również konferencje wspólnie z innymi placówkami, m. in. Ziołoznawstwo w dawnej i współczesnej kulturze Rzeszowszczyzny (wspólnie z Pracownią Historii Nauk o Leku PAN w Warszawie, 1991); Folklor Małopolski Wschodniej (wspólnie a Katedrą Wychowania Muzycznego, WSP w Rzeszowie, 1993).

W l. 70. XX w. kiedy pełnił funkcję kierownika Działu Etnograficznego, zapadła decyzja o utworzeniu z tego działu Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli, pełniącego rolę oddziału jednostki macierzystej, posiadającego własną siedzibę w kamienicy przy rzeszowskim Rynku. Prace remontowe w budynku trwały w l. 1980-90. Od końca 1989 roku zajmowano się przenoszeniem muzealiów, a uroczyste otwarcie nowej placówki miało miejsce 17 IX 1990 r. Przez cały okres remontu był zaangażowany w każdy jego szczegół, osobiście nadzorował wymianę stolarki okienno-drzwiowej, aby budynek nie utracił swojego pierwotnego charakteru. Kamienie ułożone w sieni Muzeum  i ich renowacja to również jego zasługa.

Również w l. 70. XX w., po śmierci Juliana Przybosia, zapadła decyzja o utworzeniu jego muzeum biograficznego. W tym celu zakupiono zabytkową zagrodę pogórzańską. Ruszel zajmował się pracami nad jej urządzeniem i adaptacją do celów ekspozycyjnych. Muzeum im. J. Przybosia w Gwoźnicy Górnej zostało oficjalnie otwarte w 1988 r., i funkcjonowało do 2008 r. (współcześnie w tym miejscu znajduje się jedynie architektura drewniana: chałupa, stodoła, stajnia i spichlerz).

Od czasów studenckich, przez cały okres pracy naukowej, zainteresowania badawcze Ruszla były ściśle związane z regionem jego pochodzenia. Pasję do etnografii i regionalizmu rozbudził u niego W. Balicki, lekarz, społecznik i regionalista, z którym od czasów liceum wędrowali po okolicznych wsiach szukając starych przedmiotów. Na dorobek naukowy K. Ruszla składa się kilkadziesiąt publikacji. Do najważniejszych należą 4 samodzielne, książkowe opracowania: Studia nad kulturą ludową Puszczy Sandomierskiej (Rzeszów 1978); Sprawy chłopskie przed sądem dominialnym w Nienadowej w latach 1806-1843 (Przemyśl 1989); Lasowiacy. Materiały do monografii etnograficznej (Rzeszów 1994) oraz Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem (Rzeszów 2004). Za tę ostatnią publikację w 2005 r. został wyróżniony w prestiżowym Konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku „Sybilla” – III nagrodą w kategorii: dokonania z zakresu działalności naukowej.

Był autorem licznych artykułów i opracowań naukowych dotyczących budownictwa, kultury materialnej i obrzędowości regionu, publikowanych głównie w wydawnictwach branżowych. Publikował w roczniku Muzeum Okręgowego –  „Prace i Materiały z Badań Etnograficznych Muzeum w Rzeszowie” „Zagroda chłopska nad dolną Wisłoką w XIX i XX w. (1970, s. 81-99); „Z badań nad czynnikami gospodarczymi kształtującymi region kultury” (1979, s. 125-161); „Z badań nad kulturą ludową Rzeszowiaków” (1985, s. 7-55); „Folkloryzm jako zjawisko społeczne. Z badań nad funkcjonowaniem dziedzictwa kultury wsi w województwie podkarpackim na pocz. XXI w.” (2008, s. 224-274).  W „Roczniku Muzeum Etnograficznego w Krakowie” ogłosił m. in. „Uwagi nad przyczynami utrzymywania się tradycyjnych form kultury materialnej na przykładzie badań nad transportem włócznym” (4, 1972, s. 191-196,), a w „Materiałach Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” m. in. „Problemy organizacji parku etnograficznego w Kolbuszowej” (15, 1972, s. 41-48).

Sprawując przez wiele lat funkcję kierownika Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli, kontynuował misje poprzednika i założyciela  tej placówki – Franciszka Kotuli. Działalność tę opisał w artykule Działalność etnograficzna Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, który ukazał się w monografii Muzeum Okręgowe w Rzeszowie 1935-1995 (red. S. Czopek, Rzeszów 1995, s. 31-51). W ciągu 42 lat pracy w Muzeum uczestniczył, a później organizował wiele obozów naukowo-badawczych mających na celu dokumentację etnograficzną wybranego obszaru (budownictwo, obrzędowość i zwyczaje, sztukę, rzemiosło) na terenie regionu rzeszowskiego. W l. 1970-79 kierował 10 obozami naukowo-badawczymi na terenie wsi m. in. w powiecie ropczyckim (1971), łańcuckim i leżajskim (1973, 1974), Pogórza Strzyżowskiego (1978, 1979) oraz Błażowej i okolic (1976, 1977). W obozach uczestniczyli głównie studenci z Politechniki Krakowskiej, UMCS w Lublinie i UAM w Poznaniu. Badania w terenie podczas tych inicjatyw prowadzili również uznani specjaliści w dziedzinie etnografii m. in. prof. Bogusław Linette, związany z UAM w Poznaniu i Adam Bartosz, dyrektor Muzeum Okręgowego w Tarnowie w l. 1980-2012, oraz sztuki m. in. dr hab. Anna Kunczyńska- Iracka z IS PAN w Warszawie. Dzięki tym działaniom powstała obszerna dokumentacja naukowa wielu przejawów kultury, odznaczająca się dużymi walorami poznawczymi, przechowywana obecnie w Archiwum Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie. Ponadto opisane działania były okazją do pozyskiwania zabytków ruchomych, wzbogacających kolekcję muzealną. W l. 1970-2009, kiedy Ruszel pełnił funkcję kierownika Działu Etnograficznego oraz Muzeum Etnograficznego, zbiór eksponatów muzealnych powiększył się o ok. 6,5 tys. obiektów.

Poza obozami naukowo-badawczymi indywidualnie pracował w terenie, dokumentując, a później opracowując zjawiska szczególnie go interesujące. W zbiorach Archiwum Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie pozostawił obszerną dokumentację charakterystycznej dla regionu tradycji turków wielkanocnych, którą latami skrupulatnie badał.

Ruszel był również autorem koncepcji wstępnej i programu szczegółowego muzeum na wolnym powietrzu w Kolbuszowej (obecnie Muzeum Kultury Ludowej). Jego projekt, przedstawiony w 1972 r. Zarządowi Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, zyskał akceptacje, co umożliwiło przystąpienie do realizacji muzeum typu skansenowskiego, obejmującego zasięgiem działania tereny dwóch grup etnograficznych- Lasowiaków i Rzeszowiaków. Przez kolejne lata wspierał budowę i działalność muzeum, będąc długoletnim przewodniczącym jego Rady Naukowej.

Równocześnie z działalnością muzealną i naukowo-badawczą zajmował się nauczaniem. W l. 1968-70 objął asystenturę w KES UJ (jednostce administracyjnej ówczesnego Wydziału Filozoficzno-Historycznego UJ). W l.70. i 80. XX w. prowadził zajęcia z dziedziny etnografii, kultury i sztuki ludowej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie. W l. 2005-09 zatrudniony był na stanowisku adiunkta na Uniwersytecie Rzeszowskim. Miał również zajęcia w Międzywydziałowym Studium Kulturalno-Oświatowym UR, kształcącym choreografów.

Za działalność na polu kultury i edukacji przyznano mu wiele nagród i odznaczeń, m. in.  Odznakę „Zasłużony Działacz Kultury” (1985); Złotą Odznakę „Za opiekę nad zabytkami” (1985); Nagrodę im. F. Kotuli (1985); Złoty Krzyż Zasługi (1987); Nagrodę im. O. Kolberga (2009), Brązowy Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2010).

Oprócz etnografii wielką pasją Krzysztofa było ogrodnictwo, wędkarstwo i filatelistyka.

Był dwukrotnie żonaty, pierwszą żoną była Aleksandra Konopka, z  tego związku miał córkę Joannę oraz wnuczkę Olgę, która jest archeologiem.

Ponownie ożenił się w 1980 r. z Wandą Daszykowską (1939-2016), regionalistką i znawczynią poprawnej polszczyzny. Wspólnie przeżyli 38 lat.

Zmarł 21 X 2021; został pochowany obok małżonki na cmentarzu parafialnym w Boguchwale k. Rzeszowa.

Biogram opublikowany w „Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne”, t. 7, Wrocław 2023, s. 222-225