Najświętsze Serce Jezusa w tradycji
Uroczystość Najświętszego Serca Jezusowego obchodzona jest przez katolików w piątek po oktawie Bożego Ciała. Historia kultu Najświętszego Serca Jezusowego sięga czasów średniowiecza i ma źródło w ówcześnie rozpowszechnionym, ale prywatnym nabożeństwie do Najświętszej Rany boku Jezusa. Echem tego kultu jest obraz znajdujący się w zbiorach naszego Muzeum (fot.1), z wymowną inskrypcją: „Przypatrz się grzysniku namoję boleść dałemse bok nogi i ręce przebić zatwoje wszystkie nieoprawości zwielki miłości 1871”
Pierwszym, który w otwartym boku Chrystusa dojrzał Boskie Serce był anonimowy twórca średniowiecznego utworu poetyckiego „Winny szczep mistyczny”. Wielu świętych i błogosławionym tamtych wieków odznaczało się wielkim nabożeństwem do Boskiego Serca Jezusa. Wielu miało też mistyczne objawienia, np. św. Mechtylda (1241-1298) i jej młodsza siostra Gertruda (1250-1303), a także św. Małgorzata z Kortony (1252-1297). Jednym z pierwszych zakonów, które praktykowały nabożeństwo do zranionego boku i Serca Pana Jezusa byli dominikanie. Odmawiali oni nawet specjalne oficjum o Ranie boku Pana Jezusa, które było przewidziane na piątek po oktawie Bożego Ciała. To właśnie ten dzień wskazał później Chrystus św. Małgorzacie Marii Alacoque (1647-1690), jako Święto Serca Jezusowego. Do rozpowszechnienia się w XVII w. nabożeństwa do Serca Pana Jezusa przyczyniło się zwłaszcza dwoje świętych: Jan Eudes i wspomniana Małgorzata Maria Alacoque.
Św. Jan Eudes postawił sobie za program swojej kapłańskiej misji szerzenie kultu i nabożeństwa do Serca Pana Jezusa, który łączył z kultem Niepokalanego Serca Maryi. To właśnie jemu zawdzięczamy rozpowszechnienie się wizerunków dewocyjnych dwóch najświętszych serc: Jezusa i Maryi, które w późniejszych czasach występowały jako komplet i były powszechnie zawieszane w domach nad łóżkami. Św. Jan Eudes ułożył również teksty Mszy św. i oficjum o Najświętszym Sercu Pana Jezusa dla założonego przez siebie zgromadzenia zakonnego.
Do rozpowszechnienia kultu przyczyniły się przede wszystkim jednak objawienia, których doświadczyła Małgorzata Maria Alacoque. Przybrał on formę nabożeństw pierwszopiątkowych, o charakterze wynagradzającym oraz specjalnego święta ku czci Najświętszego Serca Pana Jezusa. Nabożeństwo to i święto zostało zatwierdzone przez papieża Klemensa XIII (dla niektórych zakonów i diecezji) dopiero prawie sto lat po objawieniach. I co ciekawe, decydującym w tej sprawie stał się memoriał biskupów polskich, który wysłali do papieża w 1765 roku, podając w nim najpierw historyczny przegląd kultu, a następnie uzasadniając godziwość i pożytki płynące z tego nabożeństwa. Na cały kościół święto Serca Jezusowego rozszerzył dopiero papież Pius IX w roku 1856.
Wizerunki Serca Jezusowego rozpowszechniły się w formie obrazów jak również rzeźbionych figur (fot. 2,3) Znajdowały się one nie tylko w kościołach ale również domach i kapliczkach przydrożnych. W XIX, a zwłaszcza w XX wieku prawdziwe dzieła sztuki zostały zastąpione produkowanymi masowo oleodrukami i gipsowymi odlewami (fot.4 ). Na przełomie XIX w XX w. wizerunek otrzymywał niekiedy modną wówczas oprawę, ręcznie wykonaną różnymi technikami nawiązującymi do haftu i koronki. Występował również jako obraz z haftowaną sentencją, składającą się z aktu strzelistego oraz obietnicy odpustu przypisanej do jego odmówienia (fot. 6 i 5).