SZTUKA KALIGRAFII

Kanon islamski nie pozwala na realistyczne przedstawienia wizerunku ludzkiego, co spowodowało, że arabscy artyści i rzemieślnicy skupili swą uwagę na doskonaleniu kaligrafii oraz sztuki dekoracyjnej, rozwijając je w ciągu wieków do poziomu perfekcji. Kaligrafia, posiadająca moc kreowania wizerunku Boga w abstrakcyjny sposób, osiągnęła w islamie status najwyższej formy sztuki.

Umiejętność pięknego i harmonijnego kreślenia liter oraz komponowania tekstów w wysoce stylizowane formy ceniona jest ogromnie w całym arabskim świecie i traktowana jako powołanie. Znakomita kaligrafia zdobi nie tylko koraniczne manuskrypty, księgi poezji i mądrości sufickich, traktaty naukowe, ale też przedmioty codziennego użytku, naczynia rytualne, biżuterię i amulety. Często służy również jako dekoracja architektoniczna, zdobiąca zarówno budowle sakralne jak i świeckie. Arabski skrypt uważany jest za twór żywy, zmienny. Jego dynamika pozwala na nieskończoną ilość kombinacji w sposobie łączenia liter oraz ich formowania, co przy jednoczesnym zachowaniu wszelkich reguł czytelności, daje wrażenie ciągłego ruchu, harmonijnego tańca w jaki angażują się litery. Na przestrzeni wielu stuleci trening kaligrafa rozpoczynał się już w młodym wieku ucznia i był częścią jego ogólnej edukacji. Uczniowie – mali chłopcy, którzy wywodzili się często z zamożnych rodzin kupieckich, a nawet sami sułtanowie i członkowie ich dworów – wtajemniczani byli przez mistrza w kilka stylów skryptu. Ćwiczyli je tak długo, aż osiągnęli w ich kreśleniu doskonałość. Własne imiona mogli umieszczać pod swoimi dziełami kaligraficznymi dopiero po otrzymaniu dyplomu (idżaza ), sygnowanego przez mistrza. Każdy profesjonalny kaligraf (khattat) – niezależnie od tego, czy później zajmował się kaligrafią zawodowo, miał obowiązek kontynuacji praktyki pisania, ciągłego doskonalenia form i proporcji liter oraz kompozycji tekstu. Z czasem arkusze tych ćwiczeń (mesk) – bardzo cenione za finezję i piękno wykonania – stały się poszukiwanymi przez kolekcjonerów dziełami sztuki.W związku z wysokim statusem kaligrafii, używane przy kreśleniu tekstów materiały i narzędzia (pojemniki na pióra, płytki do ich cięcia, kałamarze, pergamin, papier etc.) były wykonane z cennych materiałów i zwykle bogato dekorowane. Samo zaś piórko (qalam)  zawsze pozostawało skromne, trzcinowe – przycinane i ostrzone było osobiście przez kaligrafa, który później miał nim pisać. Qalam służył przede wszystkim do kopiowania tekstów koranicznych i od jakości jego wykonania zależne było piękno formy kreślonego tekstu. Stąd ogromna troska o perfekcyjne przygotowanie tego narzędzia pracy.
Strużyny i wiórki z ostrzenia i przycinania piórek zbierane były przez kaligrafa od momentu pierwszych jego prób pisania, aż do jego śmierci; kiedy to najbliżsi palili zachowane przez niego strużyny. Symbolicznie, wraz z odejściem artysty przestawały istnieć strużyny, które niegdyś dotykały świętych liter Koranu.

Z równą pieczołowitością przygotowywano tusz do kreślenia liter.  Do jego wyrobu używano sadzy z lampek oliwnych oświetlających wnętrza meczetów, gumy arabskiej oraz wody (koniecznie deszczowej – deszcz uważany był za „Rahmatullah”, dar miłosiernego boga, a więc element najczystszy).

Najbardziej ornamentalnym narzędziem pracy kaligrafa pozostaje kałamarz (douaia). Marokańskie kałamarze zwykle wykonane są z gliny i pokryte kolorową glazurą. Swym kształtem przypominają  miniaturowe repliki kubistycznych grobowców muzułmańskich świętych (lepione są nawet z maleńką kopułą na szczycie). Barwnie dekorowane są wzorami geometrycznymi lub elementami roślinnymi, często posiadają kilka zagłębień na tusze dla kaligrafa lub iluminatora tekstów.

Wczesne manuskrypty, aż do X wieku wykonywano na pergaminie, potem bardziej dostępny stał się czerpany papier, który można było odpowiednio barwić, wtapiać weń płatki złota i bogato iluminować.

Alicja Nikiel

Maydan, Jan. 2018; Khalid Pablo Casado – The Art of Islamic Calligraphy: Rituals & Traditional Art    https://themaydan.com/2018/01/art-islamic-calligraphy-rituals-traditional-art/

Więcej prac i fotografii Alicji Nikiel zobaczyć można na prezentowanej w naszym Muzeum wystawie autorskiej pt. „Maroko- szkice podróżne”. Serdecznie zapraszamy!