Ceramika z Łysej Góry

Wraz z rozpoczęciem roku 2022 zbiory naszego Muzeum powiększyły się o ok. 170 eksponatów pochodzących z kolekcji pani Krystyny Nowak. Są to głównie wyroby fajansowe pochodzące z wytwórni w Kole i Włocławku. Jednak w skład kolekcji wchodzi również ceramika z innych ośrodków, a jednym z nich jest Spółdzielnia Pracy Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Kamionka”. Z wytwórni tej do naszych zbiorów trafiły najprawdopodobniej dwa talerze (pochodzenie turkusowego jest w 100 % pewne, zielonego w dużej mierze).

Miejscowość Łysa Góra zyskała sławę po II wojnie światowej. W roku 1947 powstała tam Spółdzielnia „Kamionka”. Inicjatorem jej założenia był Franciszek Mleczko, pochodzący z Łysej Góry ludowiec, pedagog, działacz społeczny. Chciał on aby miejscowość rozwijała się, oferowała miejsca pracy, co powstrzymałoby młodzież od wyjazdu do miasta oraz zaktywizowało zawodowo kobiety.

Początkowo Spółdzielnia w Łysej Górze była wielobranżowa, szybko jednak skoncentrowano się jedynie na ceramice. Do rozwoju tej gałęzi produkcji przyczyniły się dwa czynniki. Pierwszym z nich były złoża gliny znajdujące się na terenie Spółdzielni, co powodowało, że była ona właściwie samowystarczalna. Drugim było zatrudnienie w 1951 r. niezwykle uzdolnionego i charyzmatycznego ceramika: Bolesława Książka, który zajmował się technicznymi i artystycznymi aspektami produkcji w „Kamionce”. Od 1950 r. Spółdzielnia działała w strukturach CEPLiA (późniejszej Cepelii).

Niemal równocześnie z powstaniem Spółdzielni w Łysej Górze Mleczko zainicjował powstanie Zasadniczej Szkoły Rzemiosł Artystycznych (późniejszego Technikum Ceramicznego), w której pracował jako nauczyciel polskiego, a w latach 1956–1977 był jej dyrektorem. Zajęcia z ceramiki (jeszcze w budynku Spółdzielni „Kamionka”) były prowadzone przez Bolesława Książka.

Początkowo podstawę produkcji „Kamionki” stanowiły głównie wyroby tradycyjne: talerze ozdobne, flakony, miski, dzbanki, dekorowane za pomocą rożka, inspirowane ludowymi wzorami. W 1952 r. Spółdzielnia dostała zamówienie na tysiące ceramicznych płytek i kafli zdobionych w motywy zwierzęce i roślinne, wykorzystanych później do dekorowania m. in. barów Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie.

Spółdzielnia w „Kamionce” Bolesławowi Książkowi zawdzięcza swój artystyczny kształt. To on był autorem większości projektów naczyń wypalanych w Łysej Górze, zajmował się również opracowywaniem nowych rodzajów szkliw (kryjących, zaciekowych, matowych), techniki malowania szkliwem i wzorów stosowanych na ceramice.

W latach 60. XX w. Książek zaczął eksperymentować z ceramiką architektoniczną (wraz z Zygmuntem Madejskim i Krzysztofem Heniszem). 6 maja 1960 r. na dziedzińcu Warszawskiego Pałacu Pod Blachą zorganizowano wystawę, która zakończyła się ogromnym sukcesem i przyniosła „Kamionce” rozgłos. Do końca lat. 60. w „Kamionce” powstało kilkadziesiąt dużych realizacji architektonicznych, a do najbardziej znanych należą m. in. kino Kijów i Teatr Bagatela w Krakowie.

Na początku lat 70. XX w. Książek odszedł z „Kamionki”, w piwnicy swojego domu zbudował piec i tworzył ceramiczne obrazy i mozaiki, aż do swojej śmierci w 1994 r.

Po odejściu Książka z „Kamionki” stanowisko kierownika artystycznego objął Jerzy Sacha. Wtedy też przestały powstawać tam ceramiczne płyty na elewacje, na co wpływ miała zmiana mody w architekturze. Zaczęto natomiast tworzyć szklane formy artystyczne, których projektantem był Wiesław Sawczuk. Tworzył on silnie dekoracyjne naczynia, stawiając ich funkcję użytkową na dalszym miejscu. Jednak projektowane przez niego łysogórskie wazony do dziś cieszą się sporą popularnością.

Spółdzielnia zakończyła działalność w 1992 roku. W późniejszym okresie nieskutecznie próbowano wznowić działalność. Zlikwidowano również Technikum Ceramiczne, które straciło rację bytu.

Do dziś jednak można w Łysej Górze oglądać dawne zabudowania Spółdzielni oraz liczne pozostawione przez ceramików ślady ich działalności. Niestety coraz więcej realizacji architektonicznych wykonanych na terenie całej Małopolski jest obecnie podczas remontów budynków usuwanych. Jako, że nie są one jeszcze zabytkami, należy chronić je w inny sposób, uświadamiając społeczeństwu ich wartość.

Zachęcamy do zapoznania się ze stroną poświęconą Bolesławowi Książkowi, prowadzoną przez jego wnuka, Marcina Sochę, który zajmuje się upowszechnianiem i ochroną realizacji artystycznych swojego dziadka: http://bksiazek.arte.usermd.net/

Pod koniec 2020 r. ukazała się również książka „Czarodziej z Łysej Góry. Opowieść o Bolesławie Książku”, której autorką jest dr Bożena Kostuch (kustosz w Muzeum Narodowym w Krakowie), znawczyni ceramiki XIX i XX wieku.

Bibliografia:

https://www.dwutygodnik.com/artykul/7286-ceramika-wszedzie.html (dostęp z 18.02.2022)

https://gazetakrakowska.pl/czarodziej-z-lysej-gory-historia-ceramika-z-malopolskiej-wsi-ktorego-prace-podbily-swiatowe-galerie/ar/c13-15325002 (dostęp z 18.02.2022)

https://malopolskatogo.pl/lysa-gora-spacer-ceramicznym-szlakiem-czarownic-i-czarodziejow/ (dostęp z 18.02.2022)

http://bksiazek.arte.usermd.net/ (dostęp z 18.02.2022)

MZ