Opłatkowy „świat”
Opłatek, bez którego nie wyobrażamy sobie wigilii Bożego Narodzenia, pojawił się w Polsce w XV w. Wypiekany był dawniej przez organistów za pomocą specjalnych szczypiec (zwanych „żelazkami”) z wyrytym wzorem. Ciasto wymieszane z mąki i wody wylewano do żelazek, które na chwilę wkładano do ognia.
Wierzono, że zarówno łamanie się opłatkiem, jak i sama jego obecność w domu, zapewnia domownikom zgodę, miłość, harmonię i szacunek do siebie nawzajem.
W celu ich zapewnienia mieszkańcy wsi wieszali ozdoby z opłatka na świątecznym drzewku (nazywanym, „sadkiem” przez Rzeszowiaków, „wiechą” przez Lasowiaków, „jutką” lub „podłaźniczką” przez Pogórzan). Mieszkańcy wsi wierzyli, że opłatkowe dekoracje chronią od zła i chorób, sprowadzają na domostwo Błogosławieństwo Boże, spokój i dostatek, dlatego nie ściągano ich po dniach świątecznych, ale starano się aby zachowały się jak najdłużej (najlepiej do kolejnej wigilii).
Ozdoby z opłatka były typowe dla polskiej wsi (nie pojawiały się one jedynie w północnej i północno-zachodniej części naszego kraju). Ale tak samo jak zwyczaj dzielenia się opłatkiem, tak i dekoracje z niego wykonane, najpierw pojawiły się w domach szlacheckich (już w XVIII w.). Uważa się, że w domach wiejskich znane są od I poł. XIX w.
Kolorowe opłatki, sklejano za pomocą śliny, nadając im różnorodne kształty: gwiazdki, krzyżyki, trójkąty, krążki, rozety. Mogły to być formy ażurowe lub przestrzenne. Wśród nich najważniejszą rolę odgrywał „świat”, który wieszano nie tylko na „kręgołku”, ale również na belkach stropowych, nad wigilijnym stołem lub w okolicy świętych obrazów.
Prawdopodobnie pierwowzorem „świata” był ten, który pojawia się w ikonografii sakralnej. Mieszkańcy wsi widywali w kościołach wizerunek Chrystusa, który obok innych insygniów panowania, w ręku trzymał jabłko królewskie- w postaci kuli ziemskiej z zatkniętym krzyżem. Kulisty „świat” wieszany był na „sadku” najniżej ze wszystkich ozdób.
Jak wykonać „świat” z opłatka? Nie jest to trudne:
- Z opłatka wytnij delikatnie pięć kółek.
- Jedno koło pozostaw w całości, jedno rozetnij na pół, a pozostałe na cztery części. Powstanie w ten sposób koło, dwie połówki i 12 ćwiartek.
- Weź połowę opłatka i zwilż językiem w miejscu przecięcia, a następnie przyłóż pośrodku nierozciętego koła.
- Weź ćwiartkę opłatka, zwilż językiem w miejscach przecięć, a następnie przyłóż pomiędzy całym kołem, a przed chwilą przyklejoną połówką.
- Czynność tę powtarzamy, aż zużyjemy sześć ćwiartek koła.
- W ten sam sposób przyklejamy połówkę koła i sześć jego ćwiartek z drugiej strony naszej pracy, tak aby była ona symetryczna. Powodzenia!
Bibliografia:
Ogrodowska Barbara, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2009
Aldona Plucińska, Polskie świętowanie. Adwent, Gody, Zapusty, Łódź. 2009