Wokół stołu

Stół stanowi najważniejszy sprzęt w izbie wiejskiej, wyznaczając centralny i święty punkt domostwa. Miejsce, gdzie stał stół było świętym kątem; na ścianach, ponad nim wisiały obrazy, na specjalnej półeczce stał krzyż i leżała książeczka do nabożeństwa. Do początku XX w. codzienne posiłki w większości chałup spożywano przy szerokich ławach. Do odpowiednio przygotowanego stołu zasiadano jedynie przy wyjątkowych okazjach, jak np. wieczerza wigilijna, czy przyjęcie weselne. Przy okazji ważniejszych uroczystości przy stole siadali najbardziej honorowi goście, co było zawsze traktowane jako duży zaszczyt i wyróżnienie.
 
Niewątpliwie ze stołem wiąże się zagadnienie pożywienia, które obok zaspokojenia biologicznej potrzeby organizmu spełnia szersze funkcje społeczne, będąc jednocześnie ważnym środkiem wyrażania i utrzymywania się określonych stosunków międzyludzkich.
 
W każdej kulturze istnieją w zakresie pożywienia normy obyczajowe przekazywane z pokolenia na pokolenie. Ludzie spożywają pokarmy zgodnie z przyjętymi zasadami, dają pożywienie w prezencie, zapraszają na wspólny posiłek, wyrażając tym i umacniając więzi rodzinne, czy też sąsiedzkie.
 
Cechą charakterystyczną chłopskiego pożywienia, z przełomu XIX i XX w. była duża jednostajność, wynikająca z samowystarczalności gospodarki wiejskiej i minimalizmu konsumpcyjnego. Na jednostajność tą wpływ miał przede wszystkim mały zasób dostępnych produktów, monotonia dziennego jadłospisu, niski poziom umiejętności kulinarnych jak i poświęcania przyrządzaniu potraw niewielkiej uwagi.
 
Pożywienie z przełomu XIX i XX w. miało wybitnie roślinny charakter. Oparte było na produktach, pochodzących z gospodarstwa wiejskiego, nastawionego przede wszystkim na wytwórczość rolną. Wśród produktów pochodzenia zwierzęcego na wsi największe znaczeni miał nabiał oraz tłuszcze i mięso wieprzowe, przy czym wyżej ceniono ich wartość rynkową niż odżywczą. W spożyciu nabiału dominowało mleko i ser biały; jajka jedzono sporadycznie na Wielkanoc, a najczęściej honorowano nimi najznamienitszych gości.
 
Spożycie produktów pochodzenia zwierzęcego ograniczały ponadto liczne i rygorystycznie przestrzegane posty, w czasie których wstrzymywano się od spożywania nie tylko mięsa ale i nabiału.
 
Zatem główny zasób pożywienia ludowego stanowiły produkty roślinne, wśród których najważniejsze miejsce zajmowały zboża.
 
Mąka, będąca podstawą tradycyjnych potraw, narzucała rodzaj ich przyrządzania w formie polewek, bądź zagęszczonych bryi, które nadawały pożywieniu z przełomu XIX i XX w. charakterystyczne z nami?.
 
Polewki gotowano najczęściej z mąki sypanej na wodę lub mleko, a często też na maślankę i serwatkę. Zwłaszcza rozpowszechniona by?a polewka z serwatki, występująca w ca?ej Polsce pod różnymi nazwami, w Rzeszowskiem znana jako słoducha.
 
Do cenionych należały polewki kwaśne, jak np. sporządzana na kwasie z kiszonej kapusty tzw. kwasówka ale przede wszystkim powszechnie gotowano żur zwany też barszczem z zakiszonej mąki żytniej, niekiedy jęczmiennej lub owsianej.
 
Ważne miejsce w pożywieniu zajmowały potrawy bryjowate, które ze względu na gęstą konsystencję i surowce, z jakich były przyrządzane (zboża i rośliny strączkowe) miały duże właściwości sycące i rozgrzewające.
 
Duże znaczenie posiadały placki z mąki pieczone w popiele, na rozgrzanej nalepie pieca, występujące pod różnymi nazwami; „moskale” , „podpłomyki”, „bliny” „dziamy”. Zastępowa?y on droższy chleb, który w tym czasie nie stanowił posiłku codziennego.
 
Obok tych potraw znaczące miejsce zajmowały kasze, będące również istotnym składnikiem pożywienia świątecznego.
 
Kolejna właściwość tradycyjnego pożywienia wiąże się z ideologią ówczesnych chłopów i sakralnym stosunkiem do pożywienia. Był on wynikiem m.in. lęku przed nieurodzajem, klęskami żywiołowymi i głodem. Na tym tle rozwinęła się magia obfitości.
 
Symbolika magiczna obejmowała przede wszystkim produkty zbożowe, mające odległe tradycje i podstawowe znaczenie w wyżywieniu wsi. Zabiegom magicznym zwłaszcza poddawany był chleb, symbolizujący dobrobyt, pomyślność i początek życia.
 
Przenoszono go wiec do nowo wybudowanego domu, pieczono nazajutrz po pogrzebie, czy też witano nowożeńców.
 
Okresem szczególnym, obfituj?cym w nakazy i zakazy była wigilia Bożego Narodzenia w czasie której należało zachować znaczne środki ostrożności, aby nie narazić na niebezpieczeństwo własnego zdrowia, plonów i nie zaszkodzić duchom zmarłym.
 

Ze względu na ograniczone możliwości ekspozycyjne na wystawie zostały zaakcentowane jedynie wybrane zjawiska związane z problematyką tradycyjnego pożywienia.
 
Zobaczyć można między innymi rekonstrukcję izby wiejskiej z wystrojem wigilijnym, stół weselny z siedzącą przy nim parę państwa młodych w tradycyjnych strojach ślubnych „od Rzeszowa”, wnętrze komory z bogatym wyposażeniem, które stanowiły różnej wielkości naczynia zasobowe, przeznaczone do przechowywania ziarna; plecione ze słomy oraz drążone w drewnie. Ponadto wystawa wzbogacona jest narzędziami i sprzętami wiejskimi, używanymi we wsiach rzeszowskich w 2 po?. XIX w. i na początku XXw. Uzupełnienie stanowią liczne fotografie, w większości pochodzące z Archiwum Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie.

Małgorzata Paul